Iğdır Ovasında Geciken Verim: Türkiye-SSCB Ekonomik İlişkilerinin Bilinmeyen Bir Örneği, Serdarabat Barajı

Serdarabat Barajı’nın Aras Nehri üzerinde inşası, İkinci Dünya Savaşı’na doğru bozulmaya başlayan Türkiye-SSCB ilişkilerinde önemli bir yer tutar. Barajın yapımına 1927 yılında Türkiye ve SSCB arasında imzalanan bir mutabakatla başlandı. SSCB kısa sürede Iğdır Ovası’nın da sulamada faydalanabileceği barajı tamamladı. İkinci Dünya Savaşı yaklaşırken Türkiye ve SSCB arasında diplomatik görüşmeler hızlanırken Türkiye, sulama tüneli ve kanallarının yapımının başlanmasını uzunca bir süre erteledi. Diplomatik görüşmeler sırasında SSCB temsilcileri, Serdarabat Barajı’nı Türkiye ile giderek gerilen siyasi ilişkilerin dışında tuttular. Baraja, ilave sulama kanalları ve tüneller yapılarak Iğdır Ovası’ndaki tarımsal üretkenliğin artırılabilecek olması, Türkiye’nin Bölgedeki iktisadi kalkınmayı erken bir dönemde başlatabilmesine imkân verebilirdi. SSSB, Iğdır Ovası ve üzerinde üretilen tarım ürünlerinin 1930’lar boyunca tek alıcısıydı. SSCB’nin ticaret temsilcilerinin özellikle Doğu Anadolu’daki tüccarlar ile özellikle bu bölgeden canlı hayvan alırken yaptıkları pazarlıklar ve süregelen çekişme haline rağmen; SSCB’nin tarım ürünleri açısından tek ithalatçı olduğu bu Bölgedeki tarımın gelişmesi, SSCB’nin devlet olarak da istediği bir gelişmeydi. Bu nedenle Iğdır Ovası’nın Barajdan yararlanması için yapılacak sulama kanalları ve tünellerinin inşasına Sovyetler TurkstroyKurumu aracılığı ile Türkiye’ye teklif verdi. SSCB bürokratları ayrıca projenin 1934’te SSCB’nin Türkiye’ye sağlamayı taahhüt ettiği 8 milyon dolarlık krediden karşılanmasına da itiraz etmediler. Hatta projenin bedeli karşılığında Türkiye’nin ihracat ürünlerinden ithalat yapmaya razı oldular. Türkiye ve SSCB ekonomik ilişkilerinde önemli bir belge olan Celal Bayar’ın hazırladığı Şark Raporu’nda Moskova elçisi Zekai Apaydın’ın görüşlerine de yer verildi. Bu raporda SSCB’nin Doğu Anadolu’da yürüttüğü dış ticaret politikası eleştirilmekte ve hatta SSCB’ye ağır suçlamalar yapılmaktadır. Doğu Anadolu için gerekli olan tüketim mallarının SSCB’den alındığını, ancak SSCB’nin ticari kurumlarının bu malları yüksek
fiyatla sattığı iddia edilmektedir. Bu raporlarda görülebilecek SSCB’ye karşı olumsuz
tutum ile beraber, iki ülke arasındaki ilişkilerin kötüleşmesinde SSCB’nin yaptığı bazı
kurumsal düzenlemeler de etkiliydi. SSCB’nin Doğu Anadolu ticaretinde etkin olan
Trabzon ve Artvin Konsolosluklarını kapatarak, Kars’ta Sovyet Ticaret Temsilciliği açması,
bu düzenlemeler arasında hata olarak kabul edilebilecek büyük bir değişime işaret
etmektedir. Kafkaslar üzerinden yapılan ticareti Rusya İmparatorluğu’nun mirasına
uygun olarak benzer araçlarla sürdüren Sovyet dış ticaret kurumunun kapatılması Doğu
Anadolu ile olan ticareti olumsuz etkileyen diğer bir etkendi. Doğu Anadolu ile yapılan
ticarette coğrafi yakınlığını avantaj olarak kullanmak isteyen Sovyet ticaret kurumlarının
bölge dış ticaretinde tekel olma planları, bu kurumsal değişimlerle imkânsız hale geldi.
SSCB’nin kendi içinde yaşanan kurumsal değişimler, Iğdır Ovası örneğinde olduğu gibi
Doğu Anadolu’nun cumhuriyetin erken bir döneminde kalkınmasında Türkiye’nin
kullanabileceği bir imkân olma fırsatı haline gelemedi.

The construction of the Serdarabat Dam on the Aras River had an important place in the relations between Turkey and the USSR, which began to deteriorate towards the Second World War. The dam’s construction started in 1927 with an agreement signed between Turkey and the USSR. In a short time, the USSR completed the dam, which could also be used for irrigation in the Iğdır Plain. As diplomatic talks between Turkey and the USSR accelerated in the run-up to the Second World War, Turkey postponed the construction of the irrigation tunnels and canals for a long time. During the diplomatic talks, the USSR representatives kept the Serdarabat Dam out of the increasingly strained political relations with Turkey. The construction of additional irrigation canals and tunnels to the dam could have increased agricultural productivity in the Iğdır Plain, allowing Turkey to start economic development in the region early. Throughout the 1930s, the USSR was the sole buyer of agricultural products produced in and around the Iğdır Plain. Despite the negotiations and ongoing conflicts between the trade representatives of the USSR and the merchants in Eastern Anatolia, especially when buying livestock from this region, the development of agriculture in this region, where the USSR was the sole importer of agricultural products, was a development that the USSR also wanted as a state. For this reason, the Soviets offered the construction of irrigation canals and tunnels for the Iğdır Plain to benefit from the dam to Turkey
through the Turkstroy institution. The USSR bureaucrats also did not object to the
project being financed out of the 8-million-dollar loan that the USSR had committed
to provide to Turkey in 1934. They even agreed to import Turkish export products in
exchange for the cost of the project.
The Eastern Report prepared by Celal Bayar, an essential document in the economic
relations between Turkey and the USSR, also included the views of the Moscow
ambassador ZekaiApaydın. In this report, the foreign trade policy of the USSR in
Eastern Anatolia is criticized, and even heavy accusations are made against the USSR.
It is claimed that the consumer goods necessary for Eastern Anatolia were purchased
from the USSR but that the commercial institutions of the USSR sold these goods at
high prices. Along with the negative attitude towards the USSR that can be seen in
these reports, some institutional arrangements made by the USSR were also influential
in deteriorating relations between the two countries. The USSR’s closure of the
consulates in Trabzon and Artvin, which were active in Eastern Anatolian trade, and
the opening of the Soviet Trade Representative Office in Kars points to a significant
change that can be considered a mistake among these arrangements. The closure of
the Soviet foreign trade institution, which continued the trade through the Caucasus
with similar means in accordance with the legacy of the Russian Empire, was another
factor that negatively affected the trade with Eastern Anatolia. With these institutional
changes, the plans of the Soviet trade institutions, which wanted to use geographical
proximity as an advantage in trade with Eastern Anatolia, to monopolize the region’s
foreign trade became impossible. As in the case of the Iğdır Plain, the institutional
changes within the USSR could not become an opportunity for Turkey to utilize in the
development of Eastern Anatolia in the early republican period.